Tìm hiểu về kiến trúc nhà Rông Tây Nguyên
Ngày đăng: 18/10/2018, 08:31
Khi nhắc đến đặc trưng văn hóa của Tây Nguyên thì ngoài rượu cần, nhảy lửa... nhà Rông chính là một trong những sản phẩm thiết kế kiến trúc phi vật thể không thể bỏ qua. Đây không chỉ là địa điểm sinh hoạt cộng đồng của đồng bào mà còn ẩn chứa rất nhiều giá trị về mặt văn hóa lẫn tinh thần.
Kiến trúc nhà Rông
Nhà Rông còn được người đồng bào gọi với những cái tên khác như: Hnam Rông, Jơng hoặc là Jông. Đây chính là nơi diễn ra các lễ hội, sự kiện trọng đại của cả buôn làng. Thông thường, nhà rông được dựng ở vị trí trung tâm của làng, tại một nơi vừa thoáng đãng, vừa rộng rãi để có thể đảm bảo chứa được lượng người nhiều gấp 2 – 3 lần so với số người trong làng. Mảnh đất này sẽ được chọn bởi hội đồng Già Làng trước khi thành lập làng. Khi dựng nhà, tùy vào điều kiện kinh tế của buôn làng mà những người đứng đầu sẽ quyết định dựng nhà to hay nhỏ, cao hay thấp. Ngoài ra, nhà Rông của mỗi tộc người sẽ có những nét đặc trưng riêng. Nhà rông càng to đẹp thì càng chứng tỏ buôn làng giàu có, mạnh mẽ.
Tây Nguyên có 2 loại nhà Rông là nhà Rông Trống ((đực) và nhà Rông mái (cái), mà trong đó, nhà Rông trống được gọi là Rông tơ nao (theo tiếng Jrai), nhà này có mái to, cao chót vót, có khi cao tới 30m. Thường thì nhà Rông trống sẽ được trang trí rất công phu. Còn nhà rông mái được gọi là Rông Ana nhỏ hơn, mái cũng thấp hơn, ngoại thất và nội thất cũng được trang trí đơn giản hơn.
Về đặc điểm thiết kế, nhà Rông thường dài 10 mét, rộng hơn 4 mét và cao từ 15-16 mét. Người dân buôn làng sẽ sử dụng các vật liệu tự nhiên sẵn có trong rừng như gỗ, tre, tranh, lồ ô, nứa... để dựng nhà.
Nhà Rông được thiết kế theo kiến trúc của nhà sàn nhưng có quy mô lớn hơn. Nhà bao gồm 2 mái chính, hai mái phụ, tất cả đều làm theo hình tam giác cân và nhỏ. Trong khi đó, hệ khung mái được làm từ các loại cây dài dựng thẳng đứng, mà đồng bào gọi là pơjô (rui). Mái nhà được lợp bằng lá tranh kết thành tấm với độ dày 3 cm cột vào các hàng cây làm mè trên khung mái, trong đó vị trí gần đỉnh nhà sẽ được đan nẹp, tạo hình oa văn chạy song song với đỉnh, vừa tạo độ bền chắc, vừa trông đẹp mắt.
Khung nhà Rông rất cao, được làm từ 8 chiếc cột to bằng gỗ quý. Các cột gỗ này được liên kết với nhau theo thể thức cột vì keo. Điểm đặc biệt là trên vì kèo sẽ được chạm trổ hoa văn có màu sắc rực rỡ, thể hiện rõ tín ngưỡng tôn giáo. Đó có thể là một câu chuyện được kể bằng hình ảnh về sự tích, huyền thoại của các “Đam San”, hình ảnh về các thú vật được cách điệu, hoặc đơn giản chỉ là những đường nét hoa văn gần gũi với thiên nhiên, với đời sống sinh hoạt của buôn làng... Tuy nhiên, nổi bật nhất phải kể đến hình ảnh nữ thần mặt trời chói sáng.
Ngoài các đường nét hoa văn trên các cột, vì kèo thì nhà Rông còn có các chi tiết trang trí rất đặc trưng khác như trống, cung tên và giáo mác, sừng trâu, xương hàm, xương sọ các loài thú rừng mà trai làng đã săn bắt được…
Vào các dịp lễ hội, ở giữa nhà sẽ được dựng lên một cây cột cao. Đây là cột rượu thiêng của lễ. Cột này cũng được chạm trổ hình mặt trời rất tinh xảo ((s’drang mặt ‘năr), sao tám cánh (sơ nglong bloong tar), và cả hình thoi… bên cạnh đó còn có các hàng cột thấp hơn chạy liên tiếp theo chiều dài của nhà Rông.
Sàn nhà Rông được ghép thành các tấm lồ ô, nứa hoặc là tấm ván gỗ. Trên nền sàn, ở mỗi đầu của nhà Rông được bố trí 2 bếp lửa để vừa sưởi ấm trong mùa đông giá rét, vừa cấp sáng, thuận tiện cho việc tổ chức lễ hội. Phần phên vách được tạo thành các tấm tre, nứa, lồ ô đan vào nhau, tạo nên một dải hoa văn cực kỳ sinh động. Trong khi đó, cửa chính được mở tại vị trí gian chính giữa của vách chính, còn cửa phụ được mở ở vách phụ, tại phía đầu hồi của bê phải cửa chính. Nhà còn có phần hiên, là nơi dừng chân nghỉ ngơi được tạo ở cửa chính và cửa phụ, ngoài ra còn có cầu thang từ 7 – 9 bậc.
Nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng
Không chỉ sở hữu giá trị độc đáo về mặt kiến trúc, nhà Rông Tây Nguyên còn mang giá tị vă hóa rất độc đáo, là kết tinh của hồn thiêng, tinh thần đoàn kết, tài hoa, trí tuệ sáng tạo của buôn làng. Đó không chỉ là nơi sinh hoạt cộng đồng, mà còn là nơi chứa đựng nhiều giá trị vật chất lẫn tinh thần, niềm vinh quang, kiêu hãnh, thể hiện ước vọng, sức mạnh của con người trước thiên nhiên, vũ trụ.
Trong không gian nhà rông, các hoạt động văn hóa văn nghệ dân gian cổ truyền như diễn xướng dân gian, nhạc cụ dân tộc, hát kể sử thi... sẽ được diễn ra vào các dịp lễ, đây chính là món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người dân đồng bào. Không chỉ vậy, đây còn là chốn linh thiêng khi diễn ra các nghi thức trong đời sống tâm linh, là địa điểm tổ chức lễ cưới các chàng trai, cô gái, lễ đâm trâu, mừng lúa mới, lễ tết truyền thống của buôn làng, đồng thời là nơi hội họp của hội đồng Già làng với cộng đồng, diễn ra các vị phân xử kiện tụng, tranh chấp... ngoài ra, các vị khách quý cũng sẽ được dân làng đón tiếp tại đây.
Theo tập tục của người dân Tây Nguyên, nhà Rông còn là nơi trú ngụ hàng đêm của những chàng trai chưa vợ trong buôn làng, cũng là nơi để các nam thanh nữ tú đến hẹn hò, gặp gỡ, tỏ tình, trao duyên cho nhau trong những ngày lễ hội, để rồi từ đó phải lòng và kết duyên vợ chồng... chính vì vậy, trong đời sống văn hóa của đồng bào Tây Nguyên, nhà Rông không chỉ là hình ảnh quen thuộc mang tính tiềm thức, máu thịt, mà còn có một vị trí, vai trò rất quan trọng mà không bất cứ một ai có thể xâm phạm.
ĐT